Het vrouwbeeld in onze samenleving: Schoolreglement vs. rape culture

Op 19 mei van dit jaar stapte een veertienjarig meisje uit het leven nadat ze vier dagen eerder door vijf tieners, waarvan drie minderjarigen, verkracht werd op een begraafplaats in Gent. Niet alleen verkrachtten ze haar, ze filmden de verkrachting en gooiden de beelden online.

Een dag nadat het nieuws over de verkrachting bekend werd, verscheen in de krant De Morgen een artikel over de veertienjarige Beatrix Yavuz uit Rotselaar, die in opstand kwam tegen de kledingvoorschriften van haar school.

In beide verhalen speelt het heersende vrouwbeeld in onze samenleving de hoofdrol. Dat is verantwoordelijk voor, maar wordt ook in stand gehouden door de kledingvoorschriften die al zo lang gelden voor meisjes en vrouwen. En het bepaalt mee hoe we naar vrouwen kijken. Dat laatste draagt indirect bij aan  ongewenste seksuele intimiteiten en dus ook aan verkrachting.

Als we dergelijke daden in de toekomst willen voorkomen, moeten we niet gewoonweg de daders straffen, maar de factoren die hen beïnvloed hebben  aanpakken. Het vrouwbeeld dat we van jongs af opgelegd krijgen via kledingvoorschriften, populaire media, etc. is zo’n factor. En zelfs een cruciale.

Kledingvoorschriften voor meisjes

Een zichtbaar bh-bandje, een te korte rok, een blote buik, een te lage halsuitsnijding of decolleté: meisjes worden van jongs af aan op de vingers getikt voor hoe ze zich kleden. Pas op, dit is geen pleidooi om alle jongeren te laten dragen wat ze willen op school. Dit gaat over de manier waarop meisjes in onze samenleving zich volgens modaal Vlaanderen en het gemiddelde schoolreglement zouden moeten kleden.

Toen ik in het middelbaar zat, was het niet veel anders. Wij hadden een schooluniform, dus veel kledingstukken waren sowieso al uitgesloten. Toch was het opmerkelijk hoe  de lengte van de rok vastgelegd was op maximum tien centimeter boven de knie (de vuistregel was een handpalm), terwijl ik elke dag jongens zag van wie de onderbroek ver boven de broeksrand uitstak. Verder herinner ik me levendig hoe een medewerkster van het secretariaat de uniformen aan de schoolpoort controleerde en bij de meisjes de blouses dichtknoopte tot boven wanneer ze deel van het marineblauw(!) T-shirt of topje zag , terwijl de jongens met hun hemd open en hun eveneens marineblauw(!) T-shirt of onderhemd probleemloos de aan de wereld kon getoond worden.

Want, ja: vrouwenondergoed is taboe, mannenondergoed is fashion. Een uniformregel overtreden bezorgde je een ‘sticker’. Drie stickers betekende nablijven. Bij een te ernstige overtreding kon je op het matje geroepen worden en kon je zelfs verplicht worden kledij van school aan te doen.

Ik herinner me nog ergens in de tweede graad hoe mijn leerkracht Latijn het raam opendeed en een meisje op de speelplaats en plein public toeriep dat haar rok te kort was en ze die niet zo hoog mocht optrekken. Alle meisjes in de klas, waaronder ikzelf, stemden vervolgens met de leerkracht in dat die rok inderdaad veel te kort was, namelijk korter dan een handpalm boven de knie! Kun je dat slutshaming in klasverband noemen?

“Jongens afleiden”

‘Te korte’ rokken, uitgesneden bloesjes, zichtbare bh-bandjes: het zou volgens leerkrachten en directie ‘de jongens afleiden.’ We seksualiseren het vrouwelijk lichaam al vanaf dat een meisje heel klein is.

Een vrouw of meisje dat bepaalde lichaamsdelen laat zien blijkt al snel, ‘hoerig’, ‘uitdagend’ of ‘onprofessioneel’ . Onze maatschappij beoordeelt een vrouw nog steeds eerder op haar uiterlijke kenmerken dan op basis van haar capaciteiten.

Kaat Bollen, een van Vlaanderens bekendste seksuologen en voormalig psychotherapeut, moest in januari van dit jaar voor de tuchtrechtbank van de Psychologencommissie verschijnen omdat ze ‘de goede naam van haar beroepsgroep had geschonden’. Aanleiding waren onder andere een aantal seksueel getinte foto’s die ze op Instagram had gepost, een pornofilm die ze had geregisseerd en haar medewerking aan een burlesque-show. De klacht was niet afkomstig van een patiënt van Bollen, maar van een collega-psycholoog, die vond dat het publieke gedrag van Bollen hem en zijn collega’s zou schaden.

Maar pas op, je krijgt niet alleen de kledingpolitie op je dak als je te weinig draagt. Ook als je ’teveel’ draagt, ontsnap je er niet aan. Om de zoveel tijd steekt het hoofddoekendebat nog eens de kop op. Recent nog met Ihsane Haouach. De regeringscommissaris van het Instituut voor de gelijkheid van mannen en vrouwen diende zelf haar ontslag in omwille van ‘persoonlijke aanvallen’. Ook zij lijkt eerder beoordeeld te worden op basis van uiterlijke kenmerken dan op basis van haar professionele capaciteiten. Als moslima draagt ze een hoofddoek, en dat vind MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez niet kunnen voor een regeringscommissaris. Dat was volgens hem in strijd met het neutraliteitsprincipe en de scheiding van kerk en staat. In de raad van bestuur van het IGVM drong MR-bestuurslid Corentin de Salle er verder op aan dat ze tijdens de vergadering haar hoofddoek zou afnemen.

Veel mensen zien de hoofddoek als een symbool van onderdrukking. Maar vrouwen vertellen dat ze geen hoofddoek mogen dragen, is dat eveneens. Ik ben benieuwd hoe modaal Vlaanderen dat met elkaar kan rijmen.

Communicerende vaten

Taal heeft een interessante impact op ons gedrag en onze samenleving in haar geheel. Zaken benoemen is altijd tweerichtingsverkeer. Iets beschrijven geeft het namelijk ook steeds vorm. Een bepaald kledingstuk als ‘onzedig’ omschrijven, wordt dan ook vaak onzedig. De beide houden elkaar in stand en het is heel moeilijk om die cirkel te doorbreken. De maatschappij benoemt een korte rok als ‘sletterig’ en dus vinden we het ook ‘sletterig’. Daarmee bevestigen we het als dusdanig en blijft het ook zo bestaan. Maar als we hier bewuster mee omgaan, kunnen we dingen veranderen.

Bepaalde uitspraken houden ook de rape culture in stand. Rape culture floreert in een omgeving die verkrachting normaliseert omwille van de heersende maatschappelijke opvattingen over gender en seksualiteit. De meeste mensen schrikken van de term en de betekenis ervan, omdat ze seksueel geweld helemaal niet normaliseren. Maar misogynie zit dieper in het sociaal weefsel dan we denken. Rape culture wordt namelijk in stand gehouden door het gebruik van vrouwenhatende taal, de objectivering van vrouwenlichamen en de verheerlijking van seksueel geweld op vrouwen, met als gevolg een samenleving die de rechten en veiligheid van vrouwen negeert.

Blame the victim

Een belangrijke element dat daaraan bijdraagt is het zogenaamde victimblaming. Slachtoffers van een verkrachting moeten nog steeds de vraag horen of ze toch niet zelf schuld hebben aan die verkrachting. In de eerste plaats door de vraag wat ze aan hadden op het moment dat ze verkracht werden.

We stellen nog liever het slachtoffer verantwoordelijk dan de dader, omdat we ons geloof in een rechtvaardige wereld niet willen laten varen. Dat is veel comfortabeler dan dat ‘rechtvaardige’ wereldbeeld los te laten.  Dat proces gebeurt haast automatisch, maar als we er ons bewust van zijn, kunnen we het proberen tegen te gaan.

Slutshaming

Ook slutshaming, het omschrijven van een vrouw als slet of hoer omwille van haar uiterlijk of gedrag, is een onderdeel van de rape culture. Denk maar aan de dubbele standaard bij mannen en vrouwen wanneer het gaat over aantal bedpartners of seks op de eerste date. Gejuich bij mannen, shamen bij vrouwen. Ik zei hierboven al dat zaken beschrijven die zaken ook in stand houdt. Door op die manier naar slachtoffers en vrouwen in de samenleving te kijken, en zo over hen te praten, houden we dat beeld in stand en kunnen we het zelfs versterken.

Er zijn nog elementen die de rape culture in stand houden, zoals de druk op mannen om te ‘scoren’. Zo wou de ex (18) van het slachtoffer van de verkrachtingszaak in Gent eens “tonen aan zijn vrienden hoe hij meisjes versiert”.

Maar ook de op het eerste zicht onschuldige opmerkingen, over kledij en hoe meisjes zich kleden en schoolregelmenten die bepalen hoe meisjes zich moeten kleden, houden die rape culture mee in stand. Dat heeft effect op het vrouwbeeld van de jongeren van vandaag en de volwassenen van morgen.

Afwijking in de hersenen

Dat vrouwbeeld maakt natuurlijk niet van iedereen een verkrachter of aanrander.  Er zijn ook andere factoren die meespelen. Zo zou het kunnen dat de daders volgens Rudy Verelst, forensisch psychiater van het UZ Leuven, met een ernstige afwijking in hun ontwikkeling te kampen hebben. Dat stelde hij in een interview met Radio 1: “Er was weinig reflectief vermogen,” zegt hij. “Weinig oog voor normen en waarden. Ze (de daders, nvdr.) hebben ook weinig remmingen vertoond. Dat wijst op dergelijke ernstige afwijking van de ontwikkeling van die tieners.”

Het gebied in de hersenen dat het gedrag afremt is tijdens de tienerjaren en aan het begin van de twintigerjaren nog in ontwikkeling. Het gaat hier hoofdzakelijk om de prefrontale cortex, het gebied van de hersenen dat als laatste volledig ontwikkeld is. Als er een afwijking in de ontwikkeling bij deze jongeren is, dan kunnen we best daar gaan zoeken.

Professor seksuele en reproductieve gezondheid Ines Keygnaert van het International Centre for Reproductive Health (ICRH) dat verbonden is aan de Universiteit Gent stelt dat jongeren die deelnemen aan groepsverkrachtingen met meestal opportunistische plegers zijn en dat ze dus dus geen deel uitmaken van georganiseerde bendes. Vaak is er een iemand die het voortouw neemt en die zet druk op de rest van de groep. De anderen willen niet onderdoen en doen mee. Door in te zetten op preventie, werken rond ‘nee is nee’ en jongeren leren dat ze moeten tussenkomen in grensoverschrijdend gedrag, kunnen we grensoverschrijdend gedrag voorkomen.

Het beeld van de vrouw in de film

De beeldvorming van vrouwen in films, series en muziekvideo’s houden ook de rape culture in stand. New Kids Nitro is een Nederlandse film uit 2010 die ondanks zijn leeftijdscategorie (16+) heel populair is bij veel jongere jongens. In de film zie je een vrouwelijk personage, Deborah. Zij heeft, behalve de ene keer dat ze haar naam zegt, geen tekst. Ze is zwanger, maar kapt de ene halve liter bier na de andere binnen. Daarnaast bevredigt ze meerdere keren in beeld haar ‘vriend’ oraal, terwijl ze enthousiast slikt. Verder wordt ze brutaal door twee mannen anaal genomen, terwijl ze gefilmd wordt. De bedoeling van de mannen is om met de video haar vriend een hak te zetten. Blijkbaar is het oké om een vrouw als een sekstrofee voor te stellen in een film.

Pas op, dit is geen oproep voor censuur. Het is namelijk slechts een film. Maar dergelijke voorstelling van een vrouw zou wel eens kunnen bijdragen aan het beeld dat tienerjongens en jonge mannen ontwikkelen van vrouwen. Het draagt ook bij aan hoe mannen denken dat ze zich in de samenleving moeten gedragen om ‘cool’ te zijn, en dat is eveneens problematisch.

Terwijl seks overal aanwezig is, in muziek, films en televisieseries en reclame, blijkt het op school nog steeds grotendeels taboe. Pas vanaf volgend schooljaar zal de clitoris en het vrouwelijk genot tijdens de lessen seksuele opvoeding besproken worden. Maar seks heeft ook sociologische en antropologische kenmerken. Misschien kan het onderwijs daar ook wat meer aandacht aan besteden?

Stilstaan bij of het schoolreglement en het handhaven daarvan seksueel geweld in de hand werkt is daar één van. Ook over relaties en ‘seksuele toestemming’ moet gepraat worden in de klas. Leer jongeren aan dat ze moeten tussenkomen bij seksueel geweld. En dat wanneer ze zelf slachtoffer zijn, ze het daar niet bij mogen laten. Dat laatste is alvast iets dat ik zelf graag vroeger had geweten. Alle keren dat ik zelf te maken kreeg met seksistische opmerkingen of seksueel geweld, heb ik mijn mond gehouden en dat had ik achteraf gezien niet moeten doen.

Niet shamen omwille van keuze

Een schoolreglement kan perfect regels opleggen zonder seksistisch te zijn en enkel de vrouwelijke leerlingen te viseren. Wat dacht je bijvoorbeeld van een algemene regel die stelt dat ondergoed niet zichtbaar mag zijn? Of dat het bovenlichaam bedekt moet zijn tijdens de schooluren? Dat betekent inderdaad dat bh-bandjes niet zichtbaar meer mogen zijn, maar ook dat jongensonderbroeken netjes onder de broeksrand moeten blijven. Geen croptops meer, maar ook geen blote bovenlichamen meer tijdens de les lichamelijke opvoeding.

Je kunt je daarbij natuurlijk afvragen of die regels allemaal nodig zijn. Leg ze dus niet op vanuit een conservatief oogpunt. Behoed je ook voor nog ergere situaties, die jongens afstraffen, omdat men nog steeds enkel de meisjes wil viseren, maar niet beschuldigd wil worden van seksisme.

Tenslotte kun je je afvragen of kledingvoorschriften nog iets van deze tijd zijn. Misschien moeten we het radicaal anders bekijken. In het hoofddoekendebat is één van de argumenten van de tegenstanders dat moslima’s ‘niet kiezen voor hun hoofddoek’. Here me out: niémand kiest echt voor zijn kleding. Toch niet als je met kiezen echt vrij kiezen bedoelt. Onze kledijkeuze maken we altijd in een context: die van onze omgeving, cultuur, micro-omgeving, etc. We denken wel dat we vrij kiezen, maar we maken nooit keuzes in het ijle.

Pas op, die keuzes zijn nog steeds de onze. Veel vrouwen die beslissen om een hoofddoek te dragen, kiezen daar zelf voor en dat geldt ook voor zij die beslissen om een croptop te dragen.

Hoe we oordelen over kledij en gedrag heeft invloed op andere tendensen in onze maatschappij, waar we hopelijk allemaal niet aan willen bijdragen. Als we allemaal twee keer nadenken over ons buikgevoel om te slutshamen en te victimblamen, zorgen we er misschien mee voor dat er morgen minder slachtoffers zijn van seksueel geweld.

Dit artikel werd gepubliceerd bij StampMedia en Mirari. Het had daar de titel: ‘Onze kijk op hoe zich meisjes zich op school moeten kleden houdt de rape culture in stand’.